SALT GALATA ve "YERELDE MODERNLER"

Tuğba Erdil yazdı...

SALT GALATA ve "YERELDE MODERNLER"

Ustaları ve özgünlükleri, modernizm hayallerini stilize eden binalarıyla savaş sonrası Sovyet mimarlığına adanmış olan Yerelde Modernler Sergisi, mimarlık tarihi anlatımlarında Sovyet Mimarlığına dair eksik kalmış bu kesite dair detaylı bir bakış sunuyor, ilgilenenler için 8 Mayıs-11 Ağustos tarihleri arasında SALT’ın Galata’daki binasında izleyicilerini bekliyor. 

İstanbul; dünyada en çok hakeden şehirlerden biri olmasına rağmen, bir mimarlık müzesi bile olmayan güzelim şehrimiz. Neyse ki pratikte bu eksikliği büyük ölçüde gideren  Salt’ın Galata binası imdadımıza koştu. Eskiden Osmanlı Bankası olarak işlev gören, sonrasında Han Tümertekin’in başarılı restorasyonuyla Salt’ın Beyoğlu şubesine alternatif olacağı düşünülen bina, kanımca son zamanlarda İstanbul’un şimdiye dek hiç sahip olamadığı mimarlık müzesi boşluğunu dolduran hoş bir yer oldu. Sergi, wokshop ve konferanslarıyla gündemini sürekli yenileyen, mimari ve kentsel tartışmalar için dinamik bir alan yaratan bina, araştırma merkezi, leziz cafeteryası ve restoranı, çok sevdiğimiz Robinson Crusoe kitapçısı’yla sadece mimarlık öğrencileri, meslek çevrelerinden olanların değil, kentte olup bitenlerle ilgilenen herkesin nitelikli ve keyifli zaman geçirebileceği bir mekan.

SALT Galata, şu günlerde ilginç bir sergiye daha ev sahipliği yapıyor; Yerelde Modernler. Sergi Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nde (SSCB) modern mimarlığın mirasına odaklanıyor. Bir zamanlar birliği oluşturan 15 ülkeden derlenen örneklerin yer aldığı sergide, yerel mimarların 1960 ve 1970'lerdeki sıra dışı uygulamalarından 1980'lerdeki Kağıt Mimarlığı hareketinin eleştirel yaklaşımına geniş bir dönemin ürünleri inceleniyor. Yerelde Modernler, SALT için Georg Schöllhammer tarafından, Ruben Arevshatyan'ın desteği ve Local Modernities adlı araştırma projesinin temelinde hazırlanmış. Schöllhammer ve Arevshatyan'ın, Klaus Ronneberger, Markus Weisbeck ve Heike Ander ile birlikte geliştirdikleri Local Modernities, aynı zamanda Architekturzentrum Wien tarafından 2012'de düzenlenen Soviet Modernism 1955-1991 Unknown Stories adlı serginin yapılmasına vesile olmuştu.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının üzerinden neredeyse 25 yıl geçmesine karşın, birliği bir arada tutmuş olan toplumsal doku eski imparatorluğun sınır ötesinde hâlen tanınmıyor. Bir yanda birlik duygusu yaratan, diğer yanda toplumsal çözülmede etken olan mimarlık ve şehircilik, bu dokunun en güçlü bağlarını teşkil ediyor. Tektip bir mekânda katmanlaşmış iç karşıtlıklardan muzdarip bu mimarlıklar kıtası, günümüzde keşfedilmeyi bekleyen başyapıtlarla dolu. Yerelde Modernler, bu coğrafyaya odaklanarak bütünüyle farklı bir toplum fikri için inşa etme teşebbüsünü inceliyor. Her şey 1953'te Stalin'in ölümünden sonra, "buzulların erimesi" olarak bilinen Kruşçev devrinde başladı. Ülkenin modernleşmesine yönelik yeni ideolojik çağrı, kent mekânlarının belirgin bir şekilde artmasıyla sonuçlandı. Bu durum, ekonomik kriz ve tükenen maddi kaynaklar nedeniyle darboğaza giren SSCB'nin son yıllarına dek sürdü. Toplumsal Gerçekçi mimarlık reddedildi; bilimsel ve teknolojik ilerleme ideolojisi yeni bir kentleşmeyi beraberinde getirdi. Sergide yer alan projeler, her bir cumhuriyetteki yerel planlama ofislerince tasarlanarak inşaat endüstrisinin standartlarına göre uygulamaya kondu. Mimarlar, Uluslararası Üslup'un yanı sıra 1920'lerin Sovyet Modernizmi mirasını deneyimlediler ve süratle Geç Modernizm dönemine özgü bir Sovyet dili geliştirdiler.

Yerelde Modernler, aslında modernizmin ruhunda var olan asıl meseleyi, “ulusal bir inşaat” ı anlatıyor, ya da Sibel Bozdoğan’ın Türk Modernizmini konu aldığı “Bir Ulus’un İnşaası” kitabında göz önüne serilen mimari bir dil birliği ile ulusallaşma yolunda verilen çabanın, Sovyet ülkelerindeki yansımaları gibi. Sergideki projelerin her biri, uluslara yeni bir kimlik kazandırma idealizmi, ve bu idealizmin verdiği büyük coşkuyla kendini sürekli yenileyen bir yeniden yapılanma projesi olarak ele alınabilir. Üstelik bunlar, her projenin hazırlanmasından uygulanma aşamasına kadar büyük bir coşku ve heyecanla hayata geçirilmiş projeler.

Bu coğrafyada da modern mimarlık, toplumu dönüştürmek için gönüllü misyonerliğine devam etmiş gibi görünüyor. Ancak projelerin hayata geçmesinden sonra yaşananlar, mimari eserin ve ideallerin, gerçek yaşamda kağıt üzerinde durduğundan çok daha farklı sonuçlar doğrduğu gerçeği ile yüzleştiriyor izleyiciyi. İlk tepklerin, modernizmin evrensel ruhuyla gerçekleştirilen projeler ile, yerellik vurgusu yapan diğer projeler arasında yaşanan bir gerilimden doğduğu da gözlenebilir. Nitekim henüz 1960'larda, mekân ve mimarinin endüstrileşmesine yönelik bu politikaya karşıt, eski tarihî şehri referans noktası alan eleştirel bir hareket yükseldi. Mimarlar ve yerel seçkinler, mimarlığın resmî esaslarına olan mesafelerini, bölgesel -ya da ulusal- kimlik arayışının bir teyidi olarak gördüler. Böylece, merkez Moskova bürokrasisinin baskın politikalarına meydan okuyan mimari bir avangart biçimlendi. Modernizmin her iki versiyonu -yerel modern ve Sovyet melez- farklı konumlanmış modern yaşam tarzlarını yansıttı.

Bir taraftan sergide, kaçınılmaz biçimde bir modernleşme pratiğinin gelişimi ve sonuçları da gözlenebiliyor. Bir yandan modernleşmeye, diğer taraftan yerel alışkanlıklarını sürdürmeye çalışan halkın, modern yapıların içerisinde yerelliklerini de yaşatma çabaları, mimar ile kullanıcı arasındaki alışverişin ince ve keskin gerilimini gözler önüne serer gibi. Kağıt üzerinde kurulan planlanış ve kusursuz yaşam biçimleri, yaşamsal pratikte balkonlarından çamaşırlar sarkan, özensiz ve kötü kullanılmış izlenimi yaratan cephelerinin giderek soluklaştığı bir çehreye bürünebiliyor. Modern mimarinin tartışılmaz üstünlüğünü ve kusursuzluğunu yansıtan toplu konutların, zamanla yerel halk tarafından ne derece benimsenip nasıl kullanıldığı konusunda, Taşkent depreminden sonra yapılan projeler fikir verir nitelikte. Modern mimarlık bir ideal kurmak istemişti. Bireylere birer kimlik vererek toplumsal bir projeye dönüşmüş ve kusursuz bir toplumsal yaşam pratiğini hayata geçirme hayalini kurmuştu. Mimarlar bir düş kurdular; ama bu düşün ne kadarı hayata geçti? Sonuçta modern konut, yerel kimliğe ve alışkanlıklara cevap verebildi mi? Modern ütopyayı yaratabildi mi? Bu düşlerin bazılarının hazin sonları, 1960’lı yıllarda, halk tarafından benimsenmediği için artık kullanılmak istenmediği gerekçesiyle temellerine yerleştirilen dinametlerle yıkılan Pruitt İgoe yerleşiminin başına gelenleri anımsattı bir taraftan da.

Hemen yanındaki Architects  filminden bir alıntı, kullanıcılar kadar mimarlar tarafından yaşanan hayal kırıklığını da gözler önüne serer gibi:

“ Mimarlar bir düş kurmuştu. Oysa artık mimarlık çok üzücü de olsa sanata ait niteliklerini yavaş yavaş kaybediyor, ve sonuçta mimara ne kalıyor? Biz ne düşünmüştük, onlar ne inşaa ettiler. Keşke bir proje gerçekleştirildiği zaman, tam mimarın hayalindeki gibi olsa.”  (“Architects” filminden, Yönetmen: Vilen Zakaryan)

 Tuğba Erdil